In gesprek over de lokale democratische rechtsstaat
Hoe versterken we het lokale democratisch samenspel in een tijd van groeiend wantrouwen, bestuurlijke druk en politieke verharding? Met die vraag gingen lokale bestuurders en ambtenaren met elkaar in gesprek tijdens een verdiepende bijeenkomst over de staat van de lokale democratische rechtsstaat. De sessie, een initiatief van de beroeps- en belangenverenigingen van ambtsdragers in samenwerking met Berenschot, markeerde de start van een traject waarin praktijkervaringen, spanningen en inzichten worden verzameld. Doel is het ontwikkelen van een leertraject dat recht doet aan de complexiteit én de verantwoordelijkheid van lokaal bestuur.
De middag begon met een persoonlijke en indringende bijdrage van burgemeester Ronald van Meygaarden. Hij opende niet met abstracte analyses, maar met een fragment uit een toespraak die hij jaren geleden hield tijdens de Dodenherdenking: over vrijheid als iets wat nooit af is, wat voortdurend aandacht vraagt, en wat pas echt betekenis krijgt als het gepaard gaat met respect voor verschillen. Vrijheid, zo stelde hij, is niet onbeperkt doen wat je wil, maar ruimte geven aan elkaar. Juist dat vraagt om een rechtsstaat die bescherming biedt tegen willekeur, uitsluiting en onderdrukking.
Zijn woorden kregen extra lading toen hij sprak over zijn eigen ervaringen in Geldermalsen, waar hij als burgemeester geconfronteerd werd met heftige protesten rond de komst van een asielzoekerscentrum. Hij noemde het pijnlijk om te zien dat de dynamiek van toen — desinformatie, bedreigingen, het wegzetten van mensen — vandaag de dag nog steeds zichtbaar is, en zelfs wordt aangejaagd door landelijke politici. Volgens Van Meygaarden is het werk aan de democratische rechtsstaat daarom urgenter dan ooit. “Vrijheid polariseert nooit,” zei hij. “Vrijheid is het hoogste goed, maar alleen als je het samen organiseert, binnen afgesproken spelregels. Niets doen is geen optie.”
Na de opening gingen de aanwezigen met elkaar in gesprek, onder begeleiding van onderzoekers van Berenschot. Vanuit verschillende rollen — raadsleden, burgemeesters, griffiers, raadsadviseurs, wethouders — deelden zij praktijkervaringen waarin de werking van de rechtsstaat voelbaar onder druk staat. Die druk manifesteert zich soms subtiel: in rolverwarring binnen het gemeentehuis, in het ontbreken van wederzijds vertrouwen tussen gremia, of in het niet goed uitleggen van besluitvorming richting inwoners. Maar soms ook rauw en direct, zoals bij bedreigingen, politieke uitsluiting of bij regionale samenwerkingsverbanden waar de controle zoek raakt.
Toch werd het geen bijeenkomst vol somberheid. Juist door met elkaar te spreken over wat goed gaat én wat beter moet, ontstond ruimte voor gezamenlijke reflectie. Er werd gesproken over het belang van zichtbaarheid, van het uitleggen van politieke keuzes in begrijpelijke taal, en van het kennen van elkaars drijfveren. Verschillende deelnemers gaven aan dat echte samenwerking alleen mogelijk is als je elkaar kent, vertrouwt, en weet wat je aan elkaar hebt — óók als je het fundamenteel oneens bent.
Ook werd duidelijk dat er behoefte is aan leerinterventies die verder gaan dan kennisoverdracht. Geen ‘cursus staatsrecht’, maar instrumenten die helpen om het democratisch samenspel in de praktijk te versterken. Suggesties varieerden van intervisietrajecten tot simulaties en rollenspellen waarin deelnemers vanuit een andere rol naar het lokale bestuur leren kijken. Daarnaast werd benadrukt dat bestuurders zich vaker mogen uitspreken over waar zij wél trots op zijn, en dat het belangrijk is om lokale successen en goede samenwerking niet onzichtbaar te laten blijven.
De bijeenkomst is de eerste van een reeks van vier. De uitkomsten van deze sessies vormen de basis voor een leertraject dat later dit jaar gepresenteerd zal worden aan de beroepsgroepen, met als doel: het versterken van een democratische rechtsstaat die niet alleen op papier bestaat, maar gedragen wordt in de dagelijkse praktijk van lokaal bestuur.
